آشنایی با گام های موسیقی - گام ماژور - قسمت دهم از درسهای تئوری

گام در موسیقی به چه معناست و گام های موسیقی چه‌طور ساخته می‌شوند؟ گام(Scale) که در اصل لغتی فرانسوی است(Gamme)، به معنی یک ردیف یا یک سری از چیزهاست؛ پس آن را با گام فارسی به معنی قدم اشتباه نگیرید گرچه شاید هم بتوانیم یک جوری آن را به معنی فارسی‌اش ربط دهیم! تعریف گام در تئوری موسیقی عبارت است از مجموعه نت‌های یک اکتاو که به صورت پی در پی و با فاصله‌های معین به دنبال هم قرار می‌گیرند.

هر گام می‌تواند از یک نت معین شروع شود و به همان نت در فاصلهٔ اکتاو یا هشتم ختم شود پس دو نت اول و آخر گام همنام هستند. گام را به نام اولین نت آن می‌خوانند مثلا گام «لا» از لا شروع می‌شود و به لا در اکتاو بالاتر ختم می شود. چیزی که باعث تفاوت گام‌ های موسیقی می‌شود فاصله‌ٔ میان نت‌های آن‌هاست. برای ساخت هر گام یک الگوی مشخص از پرده و نیم پرده‌ها وجود دارد و باید طبق آن الگو پیش رفت تا نت‌های گام مشخص شوند.

نت‌های پی در پی گام را درجه های گام می‌گویند مثلا درجهٔ دوم در گام سل، نت لا  یا درجهٔ ششم آن نت می است و همانطور که گفتم درجهٔ اول هر گام اسم آن را تعیین می‌کند و تُنیک (Tonic) یا مرکز تُنال (Tonal Center) نام دارد. تنیک در واقع صدای مرکزی و مرکز ثقل گام های موسیقی است. هر چهارنت پی در پی در گام را دانگ یا تتراکورد می‌گویم. هر گام شامل دو دانگ است: دانگ اول و دانگ دوم. بین دو دانگ هم یک فاصلهٔ یک پرده‌ای داریم.

این را هم بدانید که اگر نت‌های هر گام (مثلا گام دو) را به صورت منظم یا نامنظم در یک قطعه موسیقی بیاوریم می‌گوییم آن قطعه در تنالیته یا مایه ی آن نت (تنالیتهٔ دو یا مایهٔ دو) ساخته شده.

گام های موسیقی به دو دسته تقسیم می‌شوند: گام های دیاتونیک (Diatonic Scale) و گام های کروماتیک (Chromatic Scale). در این قسمت به سراغ گام های دیاتونیک می رویم.

گام های دیاتونیک

گام دیاتونیک گامی است که از پرده و نیم پرده تشکیل شده گام های دیاتونیک بنابر فواصل بین درجاتشان به دو دسته تقسیم می‌شوند که به آنها مایه هم می‌گویند: مایهٔ ماژور و مایهٔ مینور که گام های ماژور یا بزرگ و گام های مینور یا کوچک در این مایه‌ها ساخته می‌شوند. ابتدا گام های ماژور را بررسی می‌کنیم:

گام ماژور

گام ماژور

گفتیم تفاوت گام های موسیقی بر اساس تعداد و جای پرده ها و نیم پرده های آن است. در گام ماژور پنج فاصلهٔ یک پرده‌ای و دو فاصلهٔ نیم پرده‌ای داریم. فواصل بین درجات سوم- چهارم و هفتم- هشتم نیم پرده‌ای است و بقیهٔ فواصل یک پرده‌ای هستند. اگر بخواهیم به ترتیب بگوییم فواصل گام ماژور از اولین نت به این ترتیب هستند: « پرده - پرده - نیم پرده - پرده - پرده - پرده - نیم پرده». دقت کنید این الگو برای ساخت گام ماژور ثابت است و اگر این فواصل تغییر کنند، گام ما دیگر ماژور نیست.

در قسمت قبلی تئوری موسیقی دربارهٔ انواع فواصل و بنیه فاصله ها صحبت کردیم. و گفتیم فاصلهٔ هر دو نت با توجه به تعداد پرده و نیم پردهٔ بینشان صفت‌ها یا بنیه‌های متفاوتی پیدا می‌کنند. حالا اگر بخواهیم فواصل درجات مختلف گام ماژور را نسبت به نت اول حساب کنیم به این صورت می‌شود: دوم بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم بزرگ، هفتم بزرگ و هشتم درست.

در گام دو ماژور تمام نت‌ها در حالت عادی و بدون نشانه‌ های تغییر دهنده منطبق با الگوی گام ماژور هستند اما در بقیهٔ گام‌ها با توجه به الگوی ثابت گام باید نت ها را با استفاده از علائم تغییر دهنده طوری تغییر داد تا در عین اینکه عدد ترتیبی فاصله ثابت می‌ماند، نت‌ها با الگو منطبق شوند. یکی از کاربردهای مهم علائم تغییر دهنده همین تنظیم فاصلهٔ میان درجه‌های گام های موسیقی و انطباق آنها با الگوی ثابت گام است.

مثلا در گام ر ماژور می‌خواهیم فواصل را با الگو منطبق کنیم. فاصلهٔ ر تا می یک پرده است و منطبق با الگوی گام، می تا فا نیم پرده است اما طبق الگو باید یک پرده باشد پس مجبوریم فا را دیز کنیم( مشخص است که نمی‌توانیم می را بمل کنیم چون نت تنال ما می است). حالا فا دیز تا سل، نیم پرده است و طبق الگو هم باید نیم پرده باشد پس تغییرش نمی‌دهیم. سل تا لا یک پرده است که طبق الگو درست است. لا تا سی یک پرده است که این هم درست است و تغییری لازم ندارد. سی تا دو نیم پرده است اما طبق الگو باید یک پرده باشد پس دو را هم باید دیز کنیم. و در آخر می‌رسیم به فاصلهٔ دو دیز تا ر اکتاو بعدی که طبق الگوی گام ماژور باید نیم پرده باشد و نیم پرده هم هست پس تغییری لازم ندارد.

گام ر ماژور

همانطور که می‌بینید در گام ر ماژور نت فا و دو دیز هستند و هر قطعهٔ موسیقی که بخواهیم در تنالیتهٔ ر ماژور بسازیم باید تمام فا ها و دو هایش دیز باشند (مگر اینکه از علامت بکار استفاده کنیم) در سر کلید هم بعد از کلید سل در محل فا و دو دیز می‌گذاریم.

نکته:

برای استفاده از علائم تغییر دهنده در گام های موسیقی دقت کنید:  ۱- فواصل قبلی به هم نریزند. ۲- همیشه در سرکلید یک گام از یک نوع علامت تغییر دهنده استفاده می‌شود مگر اینکه علائم تغییر دهندهٔ موقت داشته باشیم.  ۳- می‌توان از دوبل دیز و دوبل بمل هم در گام های موسیقی استفاده کرد. یکی از کاربردهای مهم این دو علامت هم در انطباق دادن نت‌ها با الگوی گام است.

از مبحث گام های دیاتونیک به گام های ماژور پرداختیم، در قسمت بعدی به نوع دوم گام‌های دیاتونیک یعنی انواع گام های مینور می‌پردازیم.

 

تمرین برای انواع گام های موسیقی

از نت های زیر گام ماژور بسازید: می سل دیز سی ربمل فا لابمل دو دیز سی بمل